समीक्षक समाजको "पुस्तक विमर्श" कार्यक्रम - रबिन राई

------
पूर्व सल्लाह अनुसार स्व. देवकी लिम्बूलाई श्रध्दाञ्जलि दिइकन हामी हुङहोम युनिभर्सल पार्लरबाट कुद्यौं रेलतर्फ ।
"स्वार्थी मानिसहरु!" जेबी पुनले श्रध्दाञ्जलि कार्यक्रममा भेला भएको भीडप्रति प्रतिक्रिया दिए,
"किन स्वार्थी?" मैले सोधेँ ,
"स्वाभाविक मृत्युमा किन जम्मा हुँदैन यस्तो ठूलो भीड?"
" जानकारीको कमीले होला । मृतकप्रतिको संवेदनाले पनि सहभागिता बढेको होला ।" म आफूलाई पनि स्वार्थी भनिएको ठानी होला बचाउ गर्न खोज्दै थिएँ । यस्ता घटनाहरुले निश्चय नै समुदायमा अलार्म् को घन्टी बजाएको छ, हामीले हाम्रो स्ट्रेसपूर्ण जीवनशैलीलाई पुनर्मूल्याङ्कन गर्नुपर्ने भएको छ ।


"हामीले कार्यक्रम समयमा शुरु गरेर नमूना देखाउनुपर्छ" जेबी भन्दै थिए,
"हो, तर म त मर्निङवाकमा निस्केको दाँत पनि माझेको छैन, मुख पनि धोएको छैन"
"समय छैन, के हुन्छ र एक दिनले?" जेबीले भने,
"मलाई त केही हुन्न अरुलाई होला नि, नुहाइ धुवाइ त अरुको लागि गर्छु म त"
अशोक दाइ हाँसे, हाम्रो संवाद सुनेर ।

केही समय अघि चुनवानमा आफ्नै दिदीको छोरोद्वारा घाँटी छिनाली हत्या गरिएकी देवकीको मृत्युको कारण विश्लेषण गर्दै हामी हतारका साथ फर्किरहेका थियौं, "पुस्तक विमर्श" कार्यक्रमको लागि जुन ठिक २ बजे शुरु गर्ने भन्ने हाम्रो प्रतिबध्दता थियो, र अस्टिन स्टेशनमा ओर्लँदा १:४५ भैसकेको थियो । दाइहरु नेपालबाट मगाइएको "करङको हिरासत" लिन गोर्खा स्टोरतिर लागे, म चाहिँ घरतिर लागेँ ।

ट्याक्सीले लान नमानेपछि एम टि आर बाट जाँदै थियौँ, कविहरु हाङयुग, अशोक, बज्र र पत्रकार जेबीको साथमा । मलामी चोख्याउने जिम्मा पाएका संयोजक हेम लावती दाइ चुनवान बाट कुध्दै थिए, " ८०० मलामीको अनुमान गरिएकोमा ४ हजार को संख्यामा आएकोले बन्दोबस्त गर्नु हम्मे पर्‍यो ", फोनमा हेम दाइ सुनाउँदै थिए । टेनिसको महत्वपूर्ण टु्र्नामेन्ट भएकोले मगेन दाइले उपस्थिति जनाउन नभ्याए पनि फोनबाटै सभाकक्षको ब्यवस्था गरिदिइसकेका थिए ।

घर आएर नुहाई धुवाइ गरेँ, रेनुले पनि कार्यक्रममा अभिरुचि देखाएकीले रचि सहित हामी तीनै कार्यक्रम स्थल नेपाल फाइनान्स गयौं । अचम्म! कार्यक्रम शुरु भइसकेको थियो, संयोजक हेम लावती दाइ ठाँटका साथ उभिएर समीक्षक समाज किन चाहियो,पुस्तक विमर्श किन गर्नुपर्‍यो भनी प्रकाश पारिरहेका थिए । कम से कम १,२ घन्टा ढिलो गरेर शुरु हुने नेपाली कार्यक्रमहरुको परम्परा विरुध्द यो कार्यक्रम तोकिएको समयमा शुरु भएकोले धेरै झुक्किए, कति सम्म भने कार्यक्रमको ब्यानर नै आइपुगेको थिएन । नेत्र जुनकीरी र म पानीको ब्यवस्था गर्न लाग्यौं, गजलकारको रुपमा बढि परिचय बनाएका बज्रजीले केही समय पहिले साब्लाबुङ प्रकाशनद्वारा प्रकाशित टि बि याक्खाको "आँधी रोकिएपछि"को समीक्षा प्रस्तुत गर्न थालिसकेका थिए , वान्चाइमा तेक्वान्दो खेलेर टिबि जी दौँडदै हुनुपर्छ । बज्रजीको समीक्षामा टिबिको लागि तारिफै तारिफ थिए । समीक्षाको अन्त्यमा, संग्रहको "बोक्सी" कविता वाचन गरिदिए ,
"हो म सत्य युगकी एउटी देवी हुँ
सुपुत्रहरुको लागि एउटी असल माता हुँ
तर ओछ्यानमा चाटेर
रछ्यानमा फाल्ने
कलीयुगका कृतघ्न आँखा अगाडि
दूधको मू्ल्य तिर्न नसक्ने
कुपुत्रहरुका आँखा अगाडि
एउटी बोक्सी हुँ बोक्सी
जो गाउँ बिगारेको अनि देश भाँडेको
आरोप खेपिरहेकी छे
"
यतिखेरसम्म कवि याक्खा आइसकेका थिए । पालो मेरो आयो, मैले १९९७ मा पहिलो पटक प्रकाशित मिच अल्बोमको "ट्युज् डेज विथ मोरी" मा मेरो पाठकीय प्रस्तुत गरेँ । जीवन-मृत्यु सम्बन्धिको यो पुस्तक सानो र प्यारो पुस्तक हो, पुस्तक सरल,सहज र सरस छ । मैले पुस्तकका प्रसंगहरु उदधृत गर्दै आफ्नो पाठकीय पढेर सुनाएँ ।

"जब मृत्युको समय आउँछ तब नै किन मान्छेले यस्तो कृतिहरु लेख्छन् होला? जस्तो जगदीश घिमिरेको अन्तर्मनको यात्रा", दर्शकबाट प्रश्न आयो ,
"कहिले मरिन्छ भन्ने थोरै भाग्यमानीले मात्रै थाह पाएर होला नि", मैले जवाफ दिएँ । हामी मर्छौं भन्ने बिर्सेर नै हाम्रा ब्यवहार, आचारणहरु र सम्बन्धहरु कटु हुन्छन् भन्ने पुस्तकको तर्क रहेको मैले दिएँ ।

नेपाल फाइनान्सको सभाकक्षमा सोफामा कार्यक्रम संयोजकसँग बसेर बिना माइक बातचितको शैलीमा गरिएको कार्यक्रममा भाग लिन निक्कै रमाइलो महशुस गरेँ, साइडमा ल्यापटप लिएर बसेका जेबी पुनबाट बीच बीचमा आउने धारिला प्रश्नलाई कसरी भाँति पुर्‍याएर जवाफ दिन सकिएला भन्ने चुनौति लागिरह्यो । मेरो लेखनको बारेमा उनले आलोचना गर्दा त भनि नै दिएँ ," म तपाईँ जस्तो दिमागबाजको लागि लेख्दिनँ, किन कि म धेरै मुटुले र थोरै मात्रै दिमागले लेख्छु ।" म जस्तै लेख्ने नेत्र जुनकीरी, समर दाइ र कविता मेडम जस्ता मुटु सम्मेलकहरुको उपस्थितिले मलाई यति बोल्ने आँट दियो । मस्तिष्कबाज भनी कहलिएका किन्दर राई, मध्यमार्गी कवि अशोक चाम्लिङ, र मुटुबाट मस्तिष्क तर्फ उन्मूख मनु कन्दङवा र निरज राईको उपस्थितिले पहिलो मस्तिष्क सम्मेलन मानिएको यो कार्यक्रम पनि मुटुमय नै हुनेछ कि भन्ने लाग्यो ।

कार्यक्रमको चौथो प्रस्तोता भनिएका दिनेश दाइ भर्खर मात्रै आए, आइतबार दिनेश दाइको संगीत कक्षा लिनेहरुको भीड रहन्छ ।
"ए, तिम्रो मैले त सुन्नै पाइनँ नि," दिनेश दाइले भन्दा पाठकीयको फोटोकपी थमाइदिएँ । अनि शुरु भयो, कार्यक्रमको मुख्य र रोचक आकर्षण "करङको हिरासत" मा चर्चा, जुन २ घन्टा भन्दा बढि चल्यो । एभरेस्टका सम्पादक किशन दाइ पनि कार्यक्रमको ब्यानर लिएर फोटो पत्रकार जगत अम्बुका साथ आइपुगे ।

क्रमश:



"
...तिमीले जन्माइसकेकी छौ
एउटा यस्तो कुपुत्र
जसले मार्छ इन्दिरा गान्धी
'जोकास्टा आमा' कवितामा जुन कुपुत्र भनेर पहिचानको माग गर्ने शिखहरुलाई कविले कुपुत्रको संज्ञा दिएका छन्, जुन सृजनशील अराजकताले वकालत गर्ने पहिचानको मुध्दाको विरोधाभाष देखिन्छ । हुन त कविता विम्बको भाषा हो, तर कविहरुले विम्ब प्रयोग गर्दा त्यसको पृष्ठभूमिको अध्ययन गर्न जरुरी छ । "

साहित्य लेखनमा सचेत अध्ययनको जरुरी रहन्छ भन्दै पत्रकार जेबी पुन हाङयुग अज्ञातको "करङको हिरासत"को विवेचना गर्दै थिए ।

"हिंसा निश्चय नै गलत कुरा हो , तर इन्दिरा गान्धीको हत्या पनि उनले चालेको हिंसात्मक कदमकै परिणति थियो । स्वर्ण मन्दिरमा सरकारको बन्दूकले भुटिएका आन्दोलनकारी र सर्वसाधरणको रगतले इन्दिरा गान्धीलाई भेट्यो । उनकै शिख सुरक्षागार्डहरुले उनको हत्या गरे । त्यसपछि फेरि कसरी शिखहरुमाथि मानिसहरु खनिए, देशभरि शिखहरुलाई मार्ने पिट्ने, उनीहरुका नारीमाथि बलात्कार गर्ने घटनाहरु भए । सबैभन्दा अचम्मको कुरा त सरकारले त्यसको समर्थन गर्‍यो, एक जना पनि गिरफ्तार गरिएन । जब कविले यो कवितामा शिखलाई इंगित गरेर कुपुत्र भन्छन्, मलाई चित्त बुझ्दैन ।"

पत्रकारको कोणबाट आफ्नो कविता संग्रहलाई जँचाउने हिम्मत गरिरहेका कवि अज्ञात स्पष्टिकरणमा केही बोल्न खोजे , "तपाईंको समय पछि आउनेछ, धैर्य गर्नुहोस् ।", संयोजक हेम लावतीले रोके ।

"यसै कवितामा श्री ५ हाङयुगको महावाणी लेखिएको छ, यो निश्चय नै साहसिक र सृजनात्मक विद्रोह हो । श्री ५ हरु गइसके तर श्री ६ हरु अझै राज गरिरहेका छन् , हेर्नुस् त मोदनाथ प्रश्रितका जनवादी क्रान्ति ओकल्ने कलमहरु कसरी हिन्दू राज्यको माग गरिरहेका छन् र राम्ररी हेर्नुस् खगेन्द्र संग्रौला काकाका पहिलेका र अहिलेका लेखनहरु कसरी ९० डिग्रीमा परिरहेका छन् ।"
समसामयिक परिवेशमा जेबीले कवितालाई आलोचना गरे ।

"हिटलर, पोलपोट र इदी अमिनलाई समानरुपले उभ्याउनू चैं गज्जब छ । किनकि यी तीनै नश्लवाद राजनीतिका कट्टर नेताहरु हुन् । जातिय राजनीतिको उठान सजिलै गर्न सकिन्छ तर होशपूर्वक गरिएन भने यो कति खतरनाक हुन्छ भन्ने यी नश्लवादी नेताहरुले मारेका मान्छेहरुको गणना गरे हुन्छ ।" पत्रकार पुनले इतिहास सम्बन्धि ज्ञानलाई उजागर गर्दै आफ्नो अभिब्यक्ति स्पष्ट्याए ।

पत्रकार पुनले खरो आलोचना मात्रै गरेनन्, केही कविताहरु जस्तै "नामको राजनीति", "म बलिहाङको अभ्युदय","म बिर्सन सक्दिनँ", आदि कविताको खुलेर प्रशंसा गरे ।

"हेर्दाखेरि छ्याकटे यो पुस्तक पढ्न र यसले भनेका कुरा बुझ्नको लागि ठूला ठूला ठेलीहरुको अध्ययन गर्न जरुरी पर्नेछ । निश्चय नै सृजनशील अराजक कविको यो पुस्तक सबैले पढ्नुपर्ने र बुझ्नुपर्ने कृति हो ।" भनेर करिब २ घन्टा जेबी पुनले पुस्तकको चिरफार सके ।

होङ्कोङ्का वरिष्ठतम् कविलाई आज मुश्किल परेको मजस्तै सबैले अनुमान गरेको हुनुपर्छ । २ बजे शुरु गरिएको कार्यक्रम ५ बजेसम्म भनिएको थियो, पौने पाँच बजिसकेकोले समय नष्ट नगरी कृतिकार मंचमा गएर दिनथालिहाले,
" 'मेरो जोकास्टा आमा को समर्थनमा' फेमिनिस्ट कविता हो, पुरुषको नारीमाथिको दमन र अत्याचारको विरुध्दमा हो यो । यहाँ बेनजीर भुट्टोको राजनैतिक पृष्ठभूमि हेरिएको छैन र हेरिएको छैन इन्दिरा गान्धीको राजनीति पनि । नारीले दमनकारी पुरुष नजन्माएर आफू जस्तै नारी किन नजन्माउने भनेर कवितामा भनिएको छ ।"
कविले केही नसोँची विम्बको प्रयोग नगरेका होइनन् रहेछ ।

"अनि त्यो श्री ५ हाङयुग को बारे के भन्छु भने यो कविता मैले राजा ज्ञानेन्द्रको शासनकालमा लेखेको हो । म एउटा कवि, अब एउटा कविले खोस्नुपर्छ राजाको श्रीपेच भनेर मैले एउटा विद्रोह लेखेको हुँ । यो कविता लेखेको केही महिनामै ज्ञानेन्द्रको श्री ५ उड्यो ।"

"अलिक पहिल्यै लेख्नुपर्ने थिएछ नि त, कविज्यू", गजलकार बज्रले दर्शकसाइडबाट प्रतिक्रिया दिए, वातावरण हाँसोमय भयो । सघन विषयमा छलफल गरिँदा बिच बिचमा यस्ता हल्काफुल्का ठट्टाहरुले वातावरण रोचक भएको थियो । समय तोकिएको भन्दा १५ मिनेट बढि भइसकेको थियो, संयोजकले कार्यक्रम समापन गरे ।

"नियामपति, जेबीजीलाई चाहिँ २ घन्टा, मलाई चाहिँ स्पष्टिकरण दिन आधी घन्टा पनि नदिने?" कवि हाङयुग विरोध गर्दै थिए,
"बाँकी स्पष्टिकरण बि एन्ड बि मा दिनुहोस् न त , भोक पनि लागिसक्यो ", हेम दाइले भने । दिनेश दाइले अम्बर गुरुङको पुस्तक "कहाँ गए ती दिनहरु" माथि संगीतात्मक चर्चा गर्ने भन्ने अर्को कार्यक्रमलाई सर्‍यो ।

"अमेरीकामा केही विद्रोहीहरुले सामूहिक आत्महत्या गरेको खबर पढेर मैले 'आऊ हामी सामूहिक आत्महत्या गरौं' लेखेको थिएँ । कविहरुको जमघटमा कोटेश्वरमा कवि श्रवण मुकारुङलाई सुनाए पछि, 'म त मर्दिनँ बरु बौल्हाउँछु हौ, मर्नु भन्दा त बौल्हाउनु निको" भनेका थिए । त्यसैको पृष्ठभूमिमा 'बिसे नगर्चीको बयान' कविता लेखियो ।..... "

बि एन्ड बि मा हाङयुग अज्ञातको स्पष्टिकरण र साहित्य चर्चा २ बजेसम्मै चल्यो । दिउँसो २ देखि बिहानको २ गर्दा समीक्षक समाजको पहिलो कार्यक्रम जम्मा १२ घन्टा चलेछ , औपचारिक कार्यक्रम भने समयमा शुरु गरी समयमै सिध्याई संयोजकले आफ्नो खुबी दर्शाए ।

समाप्त !